سوره قدر
سیمای سوره ی قدر
سوره ی قدر، در مکه نازل شده و همانند دیگر سوره‌های مکی، آیاتش کوتاه و موزون است.
این سوره، با اشاره به نزول قرآن در شب قدر آغاز و با بیان اهمیّت آن شب نزد خداوند و برتری آن بر هزار ماه ادامه می یابد و با سلام و درود الهی پایان می‌پذیرد.
روایات متعددی در فضیلت تلاوت این سوره بعد از سوره حمد در نماز وارد شده است و به کسی که آن را در نماز واجب بخواند، خطاب می‌شود: «غفرالله لک ما مضی فاستأنف العمل» خداوند گذشته تو را بخشید، از نو آغاز کن.
امام‌رضا علیه السلام فرمود: کسی که در زیارت قبور مؤمنین، سوره قدر را هفت مرتبه بخواند، خداوند آن مردگان و کسی که این سوره را تلاوت کرده است، می‌آمرزد.
آیات سوره ی قدر
سوره قدر، مکی است و پنج آیه دارد:
إنا أنزلناه فی لیله‌القدر[1] و ما ادراک ما لیله القدر[2] لیله القدر خیر من ألف شهر[3] تنزل الملئکه والروح فیها بإذن ربهم من کل امر[4] سلام هی حتی مطلع‌الفجر[5].
ترجمه آیات
به نام خداوند رحمان و رحیم. ما این قرآن عظیم‌الشان را (که رحمت واسع و حکمت جامع است)، در شب قدر نازل کردیم(1).
و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟(2).
شب قدر (در مقام و مرتبه)، از هزار ماه بهتر و بالاتر است(3).
در این شب، فرشتگان و روح (یعنی جبرئیل)، به اذن خدا از هر جانب نازل می‌شوند(4).
این شب، رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه(5).
تفسیر سوره ی قدر
این سوره، نزول قرآن در شب قدر را بیان می‌کند، و آن شب را، از هزار ماه بالاتر می‌داند، چون در آن شب، ملائکه و روح نازل می‌شوند، و این سوره، هم احتمال مکی بودن را دارد، و هم می‌تواند مدنی باشد، و روایاتی که درباره سبب نزول آن از امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) و از دیگران رسیده خالی از تایید مدنی بودن آن نیست، و آن روایاتی است که دلالت دارد بر اینکه این سوره بعد از خوابی بود که رسول خدا(ص) دید، پیامبر در خواب دید که بنی امیه بر منبر او بالا می‌روند، و سخت اندوهناک شد، و خدای تعالی برای تسلای دل ایشان و رفع اندوهش، این سوره را نازل کرد (و در آن فرمود: شب قدر بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه است).
تفسیر آیه ی "إنا أنزلناه فی لیله القدر"
ضمیر در انزلناه به قرآن برمی‌گردد، و ظاهرش این است که: می‌خواهد بفرماید همه ی قرآن را در شب قدر نازل کرده، نه بعضی از آیات آن را. مؤیدش هم این است که تعبیر به انزال کرده، که ظاهر در اعتبار یکپارچگی است، نه تنزیل که ظاهر در نازل کردن تدریجی است.
و در معنای آیه مورد بحث، آیه زیر است که می‌فرماید: "والکتاب المبین إنا أنزلناه فی لیله المبارکه(1)"، که صریحاً فرموده همه کتاب را در آن شب نازل کرده، چون ظاهرش این است که نخست سوگند به همه کتاب خورده، بعد فرموده این کتاب را که به حرمتش سوگند خوردیم، در یک شب و یکپارچه نازل کردیم.
پس با توجه به معنی آیات سوره ی قدر، قرآن کریم، به دو صورت نازل شده، یکی یکپارچه در یک شب معین، و یکی هم به تدریج در طول بیست و سه سال نبوت که آیه شریفه "و قرآنا فرقناه لتقراه علی النّاس علی مکث و نزلناه تنزیلا(2)"، نزول تدریجی آن را بیان می‌کند، و همچنین آیه زیر که می‌فرماید:
"و قال الّذین کفروا لو لا نزل علیه القرآن"
و بنابراین، دیگر نباید به گفته بعضی(4) اعتنا کرد که گفته اند: معنای آیه انزلناه این است که شروع به انزال آن کردیم، و منظور از "انزال هم" ، فرستادن چند آیه از قرآن است، که در آن شب یکباره نازل شد نه همه آن.
و در کلام خدای تعالی، آیه ای که بیان کند "لیله" مذکوره چه شبی بوده، دیده نمی‌شود به جز آیه "شهر رمضان‌الَّذی انزل فیه‌القرآن(5)" که می‌فرماید: قرآن، یکپارچه در ماه رمضان نازل شده، و با انضمام آن به آیه مورد بحث معلوم می‌شود شب قدر یکی از شب های ماه رمضان است، و اما اینکه کدامیک از شب های آن است در قرآن چیزی که بر آن دلالت کند نیامده است.
در این سوره، آن شبی که قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهرا مراد از قدر تقدیر و اندازه گیری است، پس شب قدر، شب اندازه گیری است، خدای تعالی در آن شب حوادث یک سال را یعنی از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر می‌کند، زندگی، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایی دیگر از این قبیل را مقدر می‌سازد، آیه سوره دخان هم که در وصف شب قدر است بر این معنا دلالت دارد: "فیها یفرق کل امر حیکم امرا من عندنا انا کنا مرسلین رحمة من ربک(6)"، چون فرق، به معنای جداسازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است،
و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه گیری مشخص سازند.
و از این استفاده می شود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالی که قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلکه با تکرار سنوات، آن شب هم مکرر می‌شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدری هست، که در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد، اندازه گیری و مقدر می شود.
پس حاصل آیات مورد بحث به طوری که ملاحظه کردید این شد که شب قدر حتما یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان از هرسال است، و در هرسال، در آن شب همه امور مقدر می‌شود، البته منظورمان از جهت اندازه گیری است، خواهید گفت پس هیچ امری از آن صورت که در شب قدر تقدیر شده باشد در جای خودش با هیچ عاملی دگرگون نمی‌شود؟
در پاسخ می‌گوییم: نه، هیچ منافاتی ندارد که در شب قدر مقدر بشود ولی در ظرف تحققش طوری دیگر محقق شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، امری است، و دگرگونی در تقدیر، امری دیگر است، همچنان که هیچ منافاتی ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولی مشیت الهی آن را تغییر دهد، همچنان که در قرآن کریم آمده: "یمحوالله ما یشاء و یثبت و عنده ام‌الکتاب(7)".
بحث روایتی
در تفسیر برهان از شیخ طوسی از ابوذر روایت آورده که گفت: به رسول‌خدا(ص) عرضه داشتم یا رسول‌الله، آیا شب قدر، شبی است که در عهد انبیاء بوده و امر بر آن نازل می‌شده و چون از دنیا می‌رفتند، نزول امر در آن شب تعطیل می‌شده است؟ فرمود: نه، بلکه شب قدر تا قیامت هست(8).
در این معنا، روایات زیادی ازطرق اهل سنت نیز آمده(9).
و درمجمع‌البیان است که از حماد بن عثمان از حسان ابن ابی علی نقل شده که گفت: از امام‌صادق(ع) از شب قدر پرسیدم، فرمود: در نوزدهم رمضان و بیست و یکم و بیست و سوم، جستجویش کن(10).